ترمز دستی

وظیفه، انواع ، اجزا

از مهم‌ترین سیستم‌های ایمنی در خودرو، سیستم‌های ترمز هستند، درصورتی‌که ترمز پایی را ترمز اصلی و اولیه خودرو معرفی کنیم، ترمز دستی (ترمز پارک) با عنوان ترمز ثانویه یکی از بااهمیت‌ترین سیستم‌های فنی خودرو است که سلامت و عملکرد مطلوب آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

1- اهرم ترمز دستی
شکل 1- ترمز دستی (ترمز پارک)

ترمز دستی که تضمین‌کننده ایمنی خودرو، راننده و سرنشینانش است به شکل اهرم، پدال یا دکمه (برقی) در داخل اتاق خودرو و در محلی نزدیک و در دسترس راننده جانمایی می‌شود. (شکل 2)

1- ترمز پارک پدالی 2- ترمزدستی اهرمی 3- ترمز پارک برقی
شکل 2 – نمونه‌هایی از ترمز پارک

به‌غیراز تفاوت در شکل ظاهری انواع سیستم‌های ترمز دستی، نحوه عملکرد مدل‌های ترمزهای دستی نیز متفاوت است.
در این مقاله در مورد ترمزدستی، انواع و اجزاء آن مطالبی ارائه خواهد شد.

وظیفه ترمز دستی

ترمزدستی که به ترمز پارک نیز معروف است برای ثابت نگه‌داشتن خودروی متوقف شده به کار می‌رود. در این حالت موتور خودرو ممکن است خاموش یا روشن باشد. ترمز دستی باید بتواند خودرو را در موقعیتی قرار دهد تا از سکون لازم برخوردار باشد. (شکل 3)

شکل 3 -توقف خودرو در زمان عمل‌کردن ترمز دستی

ترمز دستی باید خودرو را در هر دو جهت سربالایی و سرپایینی روی شیب 30 درصد به مدت حداقل 5 دقیقه ساکن نگه دارد. (شکل 4)

شکل 4- توقف خودرو در شیب 30 درصد

در شرایط اضطراری در سرعت‌های پایین، در مواقعی که ترمز پدالی (ترمز اصلی) خودرو عمل نکند می‌توان برای متوقف کردن خودرو، از ترمز دستی استفاده کرد، اگرچه سرعت عمل و ایستایی کافی را ندارد.

نشانگر ترمزدستی

زمانی که راننده ترمزدستی خودرو را فعال می‌کند، نشانگری روی صفحه کیلومتر روشن می‌شود تا راننده را از فعال‌شدن ترمز دستی آگاه کند. (شکل 5)

1- هشداردهنده ترمز دستی
شکل 5 -هشداردهنده ترمزدستی (ترمز پارک) در صفحه نشان‌دهنده‌ها

نشانگر ترمز دستی، دستور روشن شدن را از کلید برقی تعبیه شده در قسمت زیرین یا جانبی اهرم ترمز دستی دریافت می‌کند. (شکل 6)

1- کلید برقی (میکروسوئیچ)
شکل 6 – کلید برقی ترمزدستی

تقسیم‌بندی انواع ترمز‌دستی بر اساس عملگر

ترمزهای دستی بر اساس نحوه عملکردشان به چهار دسته کلی تقسیم می‌شوند که در نمودار شکل 7 قابل‌مشاهده هستند.

شکل 7- انواع ترمزدستی بر اساس مکانیزم عملگر ترمزدستی

ترمزهای پارک از نظر مکانیزم عملکرد، ممکن است روی چرخ‌های دارای ترمز کفشکی یا ترمز دیسکی نصب گردند. نمونه‌هایی از ترمزدستی نیز با اعمال نیروی ترمزی روی میل‌گاردان، باعث سکون خودرو می‌شوند و نوع‌های نوین ترمز پارک، دارای موتور الکتریکی جهت اعمال نیروی ترمزی هستند.

انواع ترمز دستی بر اساس مکانیزم راه‌انداز

ترمزهای دستی بر اساس نحوه راه‌اندازی به چند دسته کلی تقسیم می‌شوند که در نمودار شکل 8 قابل‌مشاهده هستند.

شکل 8 – انواع ترمزدستی بر اساس سیستم راه‌انداز ترمزدستی

لازم به ذکر است که برخی از سیستم‌های ترمز پارک، فقط راه‌انداز برقی (دکمه برقی) دارند و عملکرد دیگر قسمت‌های ترمز، مشابه ترمز دستی مکانیکی است، اما سیستم‌های ترمز پارک تمام الکترونیکی نیز وجود دارد که در آنها راه‌انداز و عملگرهای ترمز روی چرخ‌ها نیز از سیستم برقی بهره برده‌اند.
در این مقاله به تشریح ترمز دستی مکانیکی خواهیم پرداخت.

اجزاء ترمز دستی مکانیکی

1- اهرم ترمزدستی شامل دسته ترمز دستی، دکمه آزادسازی ترمزدستی و کلاچ یک‌طرفه
2- سیم‌های رابط (کابل‌های اولیه و ثانویه)
3- مکانیزم ترمز روی چرخ (اهرم رگلاژ اتوماتیک، کفشک و لنت)
(شکل 9)

1-لنت و کفشک 2- کابل اولیه 3- اهرم ترمزدستی 4- کابل‌های ثانویه 5- مکانیزم ترمزدستی نصب شده روی چرخ‌ها
شکل 9 – اجزاء ترمز دستی مکانیکی از نوع کفشکی

عملکرد سیستم ترمز دستی مکانیکی

درحالی‌که ترمز پایی خودرو روی تمام چرخ‌ها فعال است، اما ترمزدستی، عموماً تنها چرخ‌های عقب را ثابت می‌کند و در زمان عملکرد ترمزدستی، چرخ‌های جلو قدرت حرکت دارند.
مدار راه‌انداز در ترمزدستی مکانیکی، مجزا از مدار عملکرد ترمز پایی خودرو است. (شکل 10)

1- اهرم ترمزدستی 2- کابل ترمز (قسمت جلو) 3- مکانیزم تبدیل تک کابل جلو به دو کابل روی چرخ‌ها 4- کابل‌های ترمز (قسمت عقب)
شکل 10 – مسیر انتقال نیروی ترمزدستی از اهرم ترمز تا چرخ‌ها

انتقال نیرو در سیستم ترمز دستی توسط سیم‌های فلزی انجام می‌شود؛ اما در سیستم ترمز پایی از روغن ترمز برای انتقال نیرو استفاده می‌شود.
برای نمونه، در خودروهایی که ترمز عقب کاسه‌ای دارند، لنت‌ها و کفشک‌ها داخل کاسه چرخ قرار می‌گیرند و با حرکت‌دادن اهرم ترمزدستی مکانیکی از داخل اتاق خودرو، سیم‌ها کشیده شده و لنت‌ها و کفشک‌ها به کاسه چرخ فشار وارد می‌کنند، در این شرایط اصطکاک ایجاد شده بین لنت و کاسه چرخ‌ها مانع از حرکت خودرو می‌شود. (شکل 11)

1- مجموعه لنت و کفشک 2- کاسه چرخ
شکل 11 – ترمز کاسه‌ای (کفشکی)

البته به‌منظور آنکه نیروی نگه دارندگی در ترمزدستی به مقدار لازم ایجاد شود، ضروری است که اهرم آن به‌اندازه کافی به سمت بالا کشیده شود.

مکانیزم فعال و غیرفعال‌کردن ترمزدستی

برای حرکت‌دادن اهرم به سمت پایین یا بالا و فعال‌کردن یا رهاکردن ترمزدستی اهرمی، لازم است ابتدا دکمه یا ضامن آزادسازی، فشرده شود و سپس اهرم به سمت پایین یا بالا هدایت شود. (شکل 12)

1- دکمه آزادسازی ترمزدستی
شکل 12 – روش استفاده صحیح از ترمزدستی

درصورتی‌که در هر نقطه از کورس حرکت اهرم ترمزدستی، ضامن رها شود، اهرم ترمز دستی با استفاده از مکانیزم جغجغه (کلاچ یک‌طرفه)، در همان نقطه ثابت می‌ماند. (شکل 13)

1- کلاچ یک‌طرفه (جغجغه)
شکل 13 – کلاچ یک‌طرفه ترمزدستی

توجه به ضامن آزادسازی و حرکت ترمزدستی پس از فشردن ضامن در طول عمر این سیستم تأثیر زیادی دارد.
به طور معمول، در زمان بالاکشیدن ترمزدستی (بدون فشردن دکمه رهاساز)، می‌بایست با شنیده‌شدن صدای 6 تا 8 تقه، چرخ‌های عقب کاملاً قفل شوند. (شکل 14)

شکل 14 – ترمزدستی

انواع ترمزدستی مکانیکی خودرو از نظر کابل رابط

عمدتاً ترمز دستی مکانیکی از نظر کابل واسط بین اهرم ترمزدستی تا مکانیزم ترمز روی چرخ‌ها به دو دستة تک سیم و دو سیم تقسیم می‌شوند.
در نوع دو سیمی، اهرم ترمز‌دستی به دو کابل مجزا متصل است. این سیم‌ها نیز به سمت لنت‌ها رفته و به‌صورت مستقیم ارتباط اهرم و لنت‌ها را برقرار می‌کنند. با کشیدن اهرم، هر دو سیم هم‌زمان و به یک اندازه کشیده می‌شوند و لنت‌ها چرخ‌های را با هم متوقف می‌کنند.
(شکل 15)

1-دکمه آزادسازی ترمز‌دستی 2- اهرم ترمز‌دستی 3- مجرای کابل جلو 4- کابل جلو 5- کابل‌های انتقال نیرو به چرخ‌های عقب
6- مهره تنظیم‌کننده 7- متعادل‌کننده 8- نگهدارنده 9- کلید برقی
شکل 15- اجزاء ترمز‌دستی دو کابلی

اما در نمونه تک سیم، یک کابل اولیه به اهرم ترمز دستی متصل است و این کابل نیز به قطعه‌ای T شکل مرتبط است. قطعه T شکل که عملکردی لولایی دارد با دو سیم به چرخ‌های دو سمت و کفشک روی آن‌ها متصل می‌شود. به‌این‌ترتیب با کشیدن اهرم، قطعه T شکل به‌وسیله سیمی که بین آن و اهرم است تحریک شده و به طور هم‌زمان سیم‌های دو سمت را کشیده و هر دوچرخ را به‌صورت هم‌زمان متوقف می‌کند.

ترمز پارک پدالی

در ترمزهای مکانیکی پارک پدالی، اهرم پدال، جای اهرم ترمز دستی را می‌گیرد و همه فرایند فعال‌شدن ترمزدستی به شکل مدل‌های اهرمی پیش می‌رود.
در یک سیستم ترمزدستی که با پدال کار می‌کند، پدال و مکانیزم آزادسازی آن بر روی یک براکت در انتهای سمت چپ پنل ابزار نصب می‌گردد.
وقتی پدال توسط پای راننده به سمت پایین فشار داده می‌شود، مکانیزم ضامن‌دار درگیر می‌شود تا کشش را روی کابل نگه دارد ترمزهای دستی پدالی مکانیکی نیز مانند نوع اهرمی آن‌ها در دودسته تک سیم و دو سیم طراحی می‌شوند.
در شکل 16 شماتیکی از ترمز پارک معمولی پایی با اهرم آزادکننده مکانیکی را مشاهده می‌کنید.

1-کنسول ترمز‌دستی 2- کلید برقی 3- اهرم مکانیکی آزادکننده ترمز پارک پدالی
4- ترمز پارک پدالی 5- کابل اولیه ترمز
شکل 16 – ترمز پارک معمولی پایی با اهرم آزادکننده مکانیکی

همانطور که از شرح عملکرد ترمز‌دستی مکانیکی مشخص است، در این سیستم، روغن ترمز نقشی ندارد و نیروی ترمزی با استفاده از کابل به لنت‌ها و کفشک‌ها وارد می‌شود.

مکانیزم ترمزدستی روی چرخِ مجهز به ترمز دیسکی

در خودروهایی که چهارچرخ، ترمز دیسکی دارند، ترمزدستی روی دیسک‌ها نصب می‌شود.
در شکل 17، اجزاء یک نمونه از ترمزدستی دیسکی نمایش‌داده‌شده است.

1-کالیپر ترمز دیسکی 2- آب‌بند کننده پیستون 3- پیستون 4- لنت بیرونی 5- دیسک
6- لنت داخلی 7- مهره با رزوه داخلی 8- اهرم ترمزدستی 9- پیچ
شکل 17- اجزاء ترمز پارک نصب شده روی چرخِ مجهز به ترمز دیسکی

عملکرد ترمز دستیِ دیسکی به این صورت است که با حرکت اهرم ترمزدستی، قطعه‌ای که رزوه بیرونی دارد (پیچ) با اعمال نیرو از طرف اهرم ترمزدستی، به سمت قسمت داخلی کالیپر، حرکت خطی می‌کند و باتوجه‌به اینکه پیچ، درون مهره قرار دارد، اجباراً مهره به گردش در می‌آید و به پیستون فشار وارد می‌کند و پیستون را به سمت لنت‌ها حرکت می‌دهد تا ترمز پارک فعال شود.