کاربرد برق و الکترونیک در خودرو روزبه‌روز افزایش می‌یابد. خودروهای امروزی دارای تعداد زیادی قطعات الکتریکی و الکترونیکی می‌باشند. به همان نسبت تعداد عیوب الکتریکی و الکترونیکی خودرو نیز افزایش‌یافته است. یکی از ابزارهای مهم جهت بررسی و عیب‌یابی قطعات الکتریکی و الکترونیکی، مولتی متر می‌باشد.
مولتی متر (او متر)
مولتی متر (چند سنج) دستگاهی است که قابلیت اندازه‌گیری واحدهای مختلف الکتریکی را دارا می‌باشد. اندازه‌گیری مقاومت، ولتاژ، شدت جریان الکتریکی از گزینه‌های اصلی هر مولتی متری می‌باشد. البته معمولاً مولتی‌مترها قابلیت آزمایش کردن دیود، ترانزیستور (Hfe متر) ، وجود اتصالی در مدار را نیز دارا می‌باشند. برخی از انواع مقدار دمای محیط را نیز اندازه‌گیری می‌کنند.
مولتی‌مترها در ٢ نوع آنالوگ (عقربه‌ای) و دیجیتال موجود می‌باشند. در شکل ١ چند نوع از آن نشان‌داده‌شده است
شکل ١ – انواع مولتی متر آنالوگ و دیجیتال
اجزا مولتی متر
مولتی‌مترها صرفه نظر از نوعشان دارای اجزا زیر می‌باشند
صفحه نشان‌دهنده:
محل نشان دادن اندازه واحدهایی سنجیده شده می‌باشد و ٢ نوع دیجیتالی و عقربه‌ای است
سلکتور: کلید چرخشی روی مولتی متر سلکتور نامیده می‌شود که واحد مورد سنجش (مثلاً مقاومت، ولتاژ …) و محدود کاری آن واحد (رنج) توسط آن تعیین می‌شود.
ترمینال‌ها و پراب‌ها:
معمولاً ٢ یا ٣ ترمینال ورودی روی مولتی‌مترها وجود دارد که محل اتصال سیم‌های مولتی متر (هاب یا پراب) می‌باشد. یکی از این ترمینال‌ها با رنگ سفید یا علامت COM مشخص شده که به معنی ترمینال مشترک می‌باشد و برای همه اندازه‌گیری‌ها استفاده می‌شود. شکل 2 این اجزا را در هر دو نوع مولتی متر نشان می‌دهد.
شکل ٢ – اجزا اصلی مولتی متر
روش اندازه‌گیری مقاومت
اندازه‌گیری مقاومت یکی از روش‌های متداول جهت عیب‌یابی در خودرو به شمار می‌رود. تشخیص سالم بودن دسته سیم، سیم‌پیچ‌ها، بوبین‌ها، انژکتورها، شیرهای برقی، کویل و غیره همه‌وهمه با کمک اندازه‌گیری مقاومت انجام می‌شود.
برای اندازه‌گیری مقاومت مطابق مراحل زیر عمل می‌شود.
- پراب‌ها در محل مناسب نصب شود یعنی پراب مشکی در ترمینال COM و پراب قرمز در ترمینال (V,Ω,mA)
- سلکتور در محدوده اندازه‌گیری ولتاژ (Ω) قرار گیرد
شکل 3 و 4 محل نصب پراب‌ها و محل قرارگرفتن سلکتور را در ٢ نوع دیجیتالی را نشان می‌دهد.
شکل 3 – محل نصب پراب‌ها و محل قرارگرفتن سلکتور برای اندازه‌گیری مقاومت در مولتی متر دیجیتال
شکل 4 – محل نصب پراب‌ها و محل قرارگرفتن سلکتور برای اندازه‌گیری مقاومت در مولتی متر دیجیتال
شکل 5- محل نصب پراب‌ها و محل قرارگرفتن سلکتور برای اندازه‌گیری مقاومت در مولتی متر آنالوگ
3. اهم‌تر کالیبره شود. برای این کار دو سر پراب‌ها را روی یکدیگر قرار داده پیچ تنظیم مقاومت را آن‌قدر چرخانده شود تا که عدد صفر نشان داده شود. شکل 6 پیچ تنظیم را نشان می‌دهد.
شکل 6- پیچ کالیبره کردن مولتی متر آنالوگ
۴. دو سر پراب روی قطعه موردنظر قرار داده شود. (روش موازی)
توجه: دستگاه (مثلاً لامپ) مورد آزمایش نباید به باتری یا مولد متصل باشد. شکل 7 نحوه اتصال مولتی متر برای اندازه‌گیری مقاومت را نشان می‌دهد.
شکل 7- نحوه قراردادن پراب‌ها روی قطعه مورد آزمایش
5. هنگام خواندن مقدار مقاومت به نکات زیر توجه کنید
الف- اگر مولتی متر دیجیتالی از نوع اتوماتیک است به درج شدن حروف m , K , M در روی صفحه نشان‌دهنده توجه شود حرف M به معنی مگا (١٠٠٠٠٠٠) حرف K به معنی کیلو (١٠٠٠)
حرف m به معنی میلی (٠٠١/٠) می‌باشد. مثلاً
٢٠KΩ= ٢٠×١٠٠٠=20000 Ω
١/٢MΩ=١/٢×١٠٠٠٠٠٠=1200000 Ω
٠/٧KΩ=٠/٧×١٠٠٠= 700 Ω
ب – عدد 1 در مولتی متر دیجیتالی به معنی قطع بودن مدار است. در واقع منظور از 1 حرف I ابتدای کلمه infinity به معنی بین‌هایت می‌باشد مقاومت Ω١ حتماً به‌صورت 0.1 نشان داده می‌شود. شکل 8 تفاوت بین این دو حالت را نشان می‌دهد.
شکل 8 -تفاوت قطع بودن مدار و مقاومت 1 اهم
ج – اگر مولتی متر از نوع آنالوگ می‌باشد حتماً هم به رنج و هم به محل عقربه دقت شود مثلاً اگر مولتی متر در محدوده اهم روی رنج 1× باشد و نشان‌دهنده به‌صورت زیر باشد شکل 9 محل عقربه و رنج مربوطه را نشان می‌دهد
شکل 9- مثال برای خواندن مقاومت از مولتی متر آنالوگ
چون سلکتور روی X1 است بنابراین عدد ۵/٣ باید در ١ ضرب شود Ω ۵/٣ = ١ × ۵/٣
اما اگر سلکتور روی رنج 100X باشد آنگاه ۵/٣ باید در ١٠٠ ضرب شود Ω 350 = ١٠٠ × ۵/٣
روش اندازه‌گیری ولتاژ با مولتی متر:
یکی دیگر از کاربری‌های مهم مولتی‌مترها، اندازه‌گیری ولتاژ می‌باشد. برای تشخیص صحت عملکرد مدار شارژ و باتری یا برخی سنسورها (مانند سنسور دمای مایع کننده در مدار) ضروری است میزان ولتاژ آن مدار اندازه‌گیری و با کتاب راهنمای تعمیرات خودرو موردنظر مقایسه شود. برای این کار می‌توان از بخش اندازه‌گیری ولتاژ مولتی متر استفاده کرد.
برای اندازه‌گیری ولتاژ مطابق مراحل زیر عمل شود
1- پراب‌ها در محل مناسب نصب شود یعنی پراب مشکی در ترمینال COM و پراب قرمز در ترمینال (V,Ω,mA)
2- سلکتور در محدوده اندازه‌گیری ولتاژ (V) قرار گیرد
شکل 10- محل نصب پراب‌ها و قرارگرفتن سلکتور در مولتی متر دیجیتال
شکل 11- محل نصب پراب‌ها و محدوده سلکتور و کلید تعیین وضعیت AC/DC
3- پراب‌ها به قطعه موردنظر متصل شوند (روش موازی = قرمز به مثبت و مشکی به منفی). شکل 12 نحوه اتصال پراب‌ها را نشان می‌دهد.
شکل 12- نحوه قراردادن پراب‌ها به مدار یا قطعه موردنظر (در اینجا باتری)
4- هنگام خواندن مقدار ولتاژ به نکات زیر توجه کنید
الف- درج حروف m , K در کنار عدد موردنظر در مولتی‌مترهای دیجیتالی به این معنی است که آن عدد باید در ضریب صحیح ضرب شود حرف K به معنی کیلو (١٠٠٠) حرف m به معنی میلی (٠٠١/٠) مثلاً
٢٠٠mV= 200× 001/0= ٠/٢ V
٢/۶ KV = ٢/۶×1000= 2600 V
ب- اگر مولتی متر از نوع آنالوگ می‌باشد حتماً هم به رنج و هم به محل عقربه دقت کنید
شکل 13 – محدوده ولتاژ روی سلکتور و محدوده ولتاژ روی صفحه نشان‌دهنده
مطابق شکل 13 محدوده ولتاژ روی سلکتور مولتی متر (0001 , 052 , 05 , 01 , 5.2 , 5.0 , 0.1 ) است و محدوده ولتاژ روی نشان‌دهنده (052 , 05 , 10) می‌باشد. حال اگر بخواهیم ولتاژ بخشی مدار الکتریکی خودرو را اندازه بگیریم لازم است ابتدا سلکتور را روی محدوده 50 ولت قرار داده شود. اگر روی محدوده ١٠ ولت باشد ممکن است دستگاه صدمه ببیند. سپس مطابق مراحل ذکر شده اندازه‌گیری انجام شود. شکل 14 این نکته را روی مولتی متر آنالوگ نشان می‌دهد.
شکل 14 – نحوه خواندن ولتاژ از مولتی متر آنالوگ
حال فرض کنید می‌خواهیم ولتاژ یک مدار ضعیف‌تر را اندازه بگیریم مثلاً حداکثر ولتاژ مدار ٢ ولت است
ابتدا سلکتور روی رنج 2.5 V قرار داده شود پس از اتصال، اگر عقربه دستگاه مطابق شکل 15 بایستد. آنگاه خواهیم داشت
شکل 15 – نحوه خواندن ولتاژ در مولتی متر آنالوگ
اگر سلکتور روی 250 بود خوانده می‌شد ٧٠ ولت اما سلکتور روی 5/2 است و چون ۵/٢ یک‌صدم 250 است (١٠٠ = ۵/٢ ÷ ٠۵٢) بنابراین ٧٠ را نیز باید به ١٠٠ تقسیم نمود (٧/٠ = ١٠٠ ÷ ٧٠) یعنی ٧/٠ ولت
روش اندازه‌گیری شدت جریان:
گاهی مشاهده می‌شود در مداری مرتباً فیوز می‌سوزد، سوخت فیوز عموماً نشانه عبور شدت جریان بیش از حد در یک مدار است. اگرچند مصرف‌کننده در آن مدار وجود داشته باشد لازم است بررسی شود کدام مصرف‌کننده دچار خرابی (مثلاً اتصال کوتاه به بدنه) شده است. برای اینکه مشخص شود کدام مصرف‌کننده معیوب است یا کدام سیم دچار خرابی شده است از ابزارهای مختلفی می‌توان استفاده کرد، یکی از این ابزار کارآمد قسمت اندازه‌گیری آمپر مولتی متر است.
برای اندازه‌گیری شدت جریان رویه زیر انجام می‌شود.
1- پراب‌ها در محل مناسب نصب شود یعنی پراب مشکی در ترمینال COM و پراب قرمز در ترمینال (V,Ω,mA) یا (A -١٠A٢٠)
توجه: در اغلب مولتی‌مترها دو ترمینال برای اندازه‌گیری شدت جریان وجود دارد. یکی مخصوص اندازه‌گیری شدت جریان در محدوده میلی‌آمپر و دیگری مخصوص اندازه‌گیری شدت جریان در محدوده حداکثر ١٠ یا ٢٠ آمپر. شکل 16 و 17 این مورد را نشان می‌دهد.
شکل 16- محل قراردادن پراب‌ها و محدوده آمپراژ در مولتی متر دیجیتال
شکل 17 – محل قراردادن پراب و محدوده آمپراژ در مولتی متر آنالوگ
2-سلکتور در محدوده اندازه‌گیری شدت جریان قرار گیرد. برای اندازه‌گیری در مدارهای خودرو حتماً از قسمت ١٠ یا ٢٠ آمپر استفاده شود. شکل 18 محل قرارگرفتن سلکتور برای اندازه‌گیری شدت جربان را در مولتی‌مترهای دیجیتال نشان می‌دهد.
شکل 18 – محل قرارگرفتن سلکتور برای اندازه‌گیری در مدارهای خودرو
3-پراب‌ها به قطعه‌ای که لازم است شدت جریان آن را اندازه بگیریم به‌صورت سری متصل شود. شکل 19 این حالت را نشان می‌دهد.
شکل 19 – نحوه قرارگرفتن مولتی متر برای اندازه‌گیری شدت جریان در یک مدار شماتیک
شکل 20 – روشن شدن لامپ مورد در زمان اندازه‌گیری شدت جریان مصرفی لامپ
شکل 21 – اندازه‌گیری شدت جریان یک مدار با خارج کردن فیوز و سری کردن مولتی متر
روش آزمایش سالم بودن دیود – تست اتصال
یکی از پرکاربردترین گزینه‌های مولتی متر، تست دیود و تست اتصال می‌باشد. تست دیود با علامت مشخص می‌گردد و تست اتصال با علامت یا BUZZ مشخص می‌شود (به همین دلیل به آن بیزسنج یا بازسنج نیز می‌گویند). معمولاً تست اتصال و تست دیود در یک قسمت سلکتور قرار می‌گیرند
تست سالم بودن دیود:
دیود قطعه‌ای الکترونیکی است که مانند یک شیر یک‌طرفه عمل می‌کند. به این صورت که جریان برق را از یک‌سو عبور داد و از سوی دیگر دیود عبور نمی‌دهد. اگر دیودی خراب باشد ٢ حالت اتفاق می‌افتد، یا اینکه جریان برق را از هر ٢ طرف عبور می‌دهد و یا از هیچ طرف عبور نمی‌دهد؛ بنابراین برای تست دیود لازم است به ترتیب مراحل زیر انجام شود.
1- پراب‌ها در محل مناسب نصب شوند یعنی پراب مشکی در ترمینال COM و پراب قرمز در ترمینال (V,Ω,mA)
۲- سلکتور در محدوده (تست دیود) قرار گیرد.
۳- پراب‌ها مطابق شکل طور موازی به دیود متصل شود و نتیجه ملاحظه گردد سپس دو سر پراب‌ها را جابه‌جا کرده و نتیجه مجدداً بررسی گردد. در یک حالت باید عددی نشان داده شود (فرقی نمی‌کند آنالوگ است یا دیجیتال) و در حالت دیگر نباید جریانی عبور کند (در نوع آنالوگ: عقربه حرکت نکند. در نوع دیجیتال عدد ۱ نشان داده شود.) شکل ۲۲ و ۲۳ ین روش را نشان می‌دهد.
تست اتصال:
برای اینکه اتصال دو بخش از مدار بررسی شود از این تست استفاده می‌شود. آزمایش سالم بودن سیم‌پیچ‌ها، وصل بودن مدارها یا اتصال بدنه نداشتن بخش‌های مختلف توسط این گزینه انجام می‌شود.
1- پراب‌ها در محل مناسب نصب شود یعنی پراب مشکی در ترمینال COM و پراب قرمز در ترمینال (V,Ω,mA)
2- سلکتور روی علامت یا BUZZ قرار داده شود
۳- پراب‌ها را به قسمت‌های موردنظر متصل شود.
اگر ٢ سر موردنظر به هم وصل باشند، مولتی متر صدا می‌دهد و اگر وصل نباشد صدایی نمی‌دهد.
